สตฺถา ‘‘ภาริยํ โว, ภิกฺขเว, กตํ, ตุมฺเห หิ นาม มาทิสสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา มยิ สามคฺคิํ กโรนฺเต มม วจนํ น กริตฺถ, โปราณกปณฺฑิตาปิ วชฺฌปฺปตฺตานํ มาตาปิตูนํ โอวาทํ สุตฺวา เตสุ ชีวิตา โวโรปิยมาเนสุปิ ตํ อนติกฺกมิตฺวา ปจฺฉา ทฺวีสุ รฏฺเฐสุ รชฺชํ การยิํสู’’ติ วตฺวา ปุนเทว โกสมฺพิกชาตกํ (ชา. 1.9.10 อาทโย) กเถตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ทีฆาวุกุมาโร มาตาปิตูสุ ชีวิตา โวโรปิยมาเนสุปิ เตสํ โอวาทํ อนติกฺกมิตฺวา ปจฺฉา พฺรหฺมทตฺตสฺส ธีตรํ ลภิตฺวา ทฺวีสุ กาสิโกสลรฏฺเฐสุ รชฺชํ กาเรสิ, ตุมฺเหหิ ปน มม วจนํ อกโรนฺเตหิ ภาริยํ กต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[6]

‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;

เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา’’ติฯ

ตตฺถ ปเรติ ปณฺฑิเต ฐเปตฺวา ตโต อญฺเญ ภณฺฑนการกา ปเร นามฯ เต ตตฺถ สงฺฆมชฺเฌ โกลาหลํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปรมาม วินสฺสาม สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น วิชานนฺติฯ เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติฯ ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวญฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติฯ อถ เนสํ ตาย ปฏิปตฺติยา เต เมธคา สมฺมนฺตีติฯ อถ วา ปเร จาติ ปุพฺเพ มยา ‘‘มา, ภิกฺขเว, ภณฺฑน’’นฺติอาทีนิ วตฺวา โอวทิยมานาปิ มม โอวาทสฺส อปฏิคฺคหเณน อติกฺกมเนน อมามกา ปเร นามฯ ‘‘มยํ ฉนฺทาทิวเสน มิจฺฉาคาหํ คเหตฺวา เอตฺถ สงฺฆมชฺเฌ ยมามเส ภณฺฑนาทีนํ วุทฺธิยา วายมามา’’ติ น วิชานนฺติฯ อิทานิ ปน โยนิโส ปจฺจเวกฺขมานา ตตฺถ ตุมฺหากํ อนฺตเร เย จ ปณฺฑิตปุริสา ‘‘ปุพฺเพ มยํ ฉนฺทาทิวเสน วายมนฺตา อโยนิโส ปฏิปนฺนา’’ติ วิชานนฺติ, ตโต เตสํ สนฺติกา เต ปณฺฑิตปุริเส นิสฺสาย อิเม ทานิ กลหสงฺขาตา เมธคา สมฺมนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถติฯ

คาถาปริโยสาเน สมฺปตฺตภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีสุ ปติฏฺฐหิํสูติฯ

โกสมฺพกวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. มหากาฬตฺเถรวตฺถุ

สุภานุปสฺสินฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เสตพฺยนครํ อุปนิสฺสาย สิํสปาวเน วิหรนฺโต จูฬกาฬมหากาเฬ อารพฺภ กเถสิฯ

เสตพฺยนครวาสิโน หิ จูฬกาโฬ, มชฺฌิมกาโฬ, มหากาโฬติ ตโย ภาตโร กุฏุมฺพิกา ฯ เตสุ เชฏฺฐกนิฏฺฐา ทิสาสุ วิจริตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาหรนฺติ, มชฺฌิมกาโฬ อาภตํ วิกฺกิณาติฯ อเถกสฺมิํ สมเย เต อุโภปิ ภาตโร ปญฺจหิ สกฏสเตหิ นานาภณฺฑํ คเหตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สาวตฺถิยา จ เชตวนสฺส จ อนฺตเร สกฏานิ โมจยิํสุฯ เตสุ มหากาโฬ สายนฺหสมเย มาลาคนฺธาทิหตฺเถ สาวตฺถิวาสิโน อริยสาวเก ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กุหิํ อิเม คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา กนิฏฺฐํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘ตาต, เตสุ สกเฏสุ อปฺปมตฺโต โหหิ, อหํ ธมฺมํ โสตุํ คจฺฉามี’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ สตฺถา ตํ ทิสฺวา ตสฺส อชฺฌาสยวเสน อนุปุพฺพิํ กถํ กเถนฺโต ทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตาทิวเสน (ม. นิ. 1.163 อาทโย) อเนกปริยาเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสญฺจ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา มหากาโฬ ‘‘สพฺพํ กิร ปหาย คนฺตพฺพํ, ปรโลกํ คจฺฉนฺตํ เนว โภคา, น ญาตกา จ อนุคจฺฉนฺติ, กิํ เม ฆราวาเสน ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาชเน สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺเต สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถารา ‘‘นตฺถิ เต โกจิ อปโลเกตพฺโพ’’ติ วุตฺเต, ‘‘กนิฏฺโฐ เม, ภนฺเต, อตฺถี’’ติ วตฺวา เตน หิ ‘‘อปโลเกหิ น’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา กนิฏฺฐํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, อิมํ สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺเห ปน กิํ กริสฺสถ ภาติกา’’ติ? ‘‘อหํ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส ตํ นานปฺปกาเรหิ ยาจิตฺวา นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สาธุ, สามิ, ยถา อชฺฌาสยํ กโรถา’’ติ อาหฯ มหากาโฬ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิฯ ‘‘อหํ ภาติกํ คเหตฺวาว อุปฺปพฺพชิสฺสามี’’ติ จูฬกาโฬปิ ปพฺพชิฯ อปรภาเค มหากาโฬ อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สาสเน ธุรานิ ปุจฺฉิตฺวา สตฺถารา ทฺวีสุ ธุเรสุ กถิเตสุ ‘‘อหํ, ภนฺเต, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตตฺตา คนฺถธุรํ ปูเรตุํ น สกฺขิสฺสามิ, วิปสฺสนาธุรํ ปน ปูเรสฺสามี’’ติ ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา โสสานิกธุตงฺคํ สมาทาย ปฐมยามาติกฺกนฺเต สพฺเพสุ นิทฺทํ โอกฺกนฺเตสุ สุสานํ คนฺตฺวา ปจฺจูสกาเล สพฺเพสุ อนุฏฺฐิเตสุเยว วิหารํ อาคจฺฉติฯ

อเถกา สุสานโคปิกา กาลี นาม ฉวฑาหิกา เถรสฺส ฐิตฏฺฐานํ นิสินฺนฏฺฐานํ จงฺกมิตฏฺฐานญฺจ ทิสฺวา ‘‘โก นุ โข อิธาคจฺฉติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ ปริคฺคณฺหิตุํ อสกฺโกนฺตี เอกทิวสํ สุสานกุฏิกายเมว ทีปํ ชาเลตฺวา ปุตฺตธีตโร อาทาย คนฺตฺวา เอกมนฺเต นิลียมานา มชฺฌิมยาเม เถรํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘อยฺโย, โน, ภนฺเต, อิมสฺมิํ ฐาเน วิหรตี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, อุปาสิเก’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, สุสาเน วิหรนฺเตหิ นาม วตฺตํ อุคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เถโร ‘‘กิํ ปน มยํ ตยา กถิตวตฺเต วตฺติสฺสามา’’ติ อวตฺวา ‘‘กิํ กาตุํ วฏฺฏติ อุปาสิเก’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, โสสานิเกหิ นาม สุสาเน วสนภาโว สุสานโคปกานญฺจ วิหาเร มหาเถรสฺส จ คามโภชกสฺส จ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เถโร กิํ การณา’’ติ? ‘‘กตกมฺมา โจรา ธนสามิเกหิ ปทานุปทํ อนุพทฺธา สุสาเน ภณฺฑกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺติ, อถ มนุสฺสา โสสานิกานํ ปริปนฺถํ กโรนฺติ, เอเตสํ ปน กถิเต ‘มยํ อิมสฺส ภทฺทนฺตสฺส เอตฺตกํ นาม กาลํ เอตฺถ วสนภาวํ ชานาม, อโจโร เอโส’ติ อุปทฺทวํ นิวาเรนฺติฯ ตสฺมา เอเตสํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

‘‘เถโร อญฺญํ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, สุสาเน วสนฺเตน นาม อยฺเยน มจฺฉมํสติลปิฏฺฐเตลคุฬาทีนิ วชฺเชตพฺพานิ, ทิวา น นิทฺทายิตพฺพํ, กุสีเตน น ภวิตพฺพํ, อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพํ, อสเฐน อมายาวินา หุตฺวา กลฺยาณชฺฌาสเยน ภวิตพฺพํ, สายํ สพฺเพสุ สุตฺเตสุ วิหารโต อาคนฺตพฺพํ, ปจฺจูสกาเล สพฺเพสุ อนุฏฺฐิเตสุเยว วิหารํ คนฺตพฺพํฯ สเจ, ภนฺเต, อยฺโย อิมสฺมิํ ฐาเน เอวํ วิหรนฺโต ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตุํ สกฺขิสฺสติ, สเจ มตสรีรํ อาเนตฺวา ฉฑฺเฑนฺติ, อหํ กมฺพลกูฏาคารํ อาโรเปตฺวา คนฺธมาลาทีหิ สกฺการํ กตฺวา สรีรกิจฺจํ กริสฺสามิฯ โน เจ สกฺขิสฺสติ, จิตกํ อาโรเปตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา สงฺกุนา อากฑฺฒิตฺวา พหิ ขิปิตฺวา ผรสุนา โกฏฺเฏตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ฌาเปสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ เถโร ‘‘สาธุ ภทฺเท, เอกํ ปน รูปารมฺมณํ ทิสฺวา มยฺหํ กเถยฺยาสี’’ติ อาหฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปจฺจสฺโสสิฯ เถโร ยถาชฺฌาสเยน สุสาเน สมณธมฺมํ กโรติฯ

จูฬกาฬตฺเถโร ปน อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ฆราวาสํ จินฺเตติ, ปุตฺตทารํ อนุสฺสรติฯ ‘‘ภาติโก เม อติภาริยํ กมฺมํ กโรตี’’ติ จินฺเตติฯ

อเถกา กุลธีตา ตํมุหุตฺตสมุฏฺฐิเตน พฺยาธินา สายนฺหสมเย อมิลาตา อกิลนฺตา กาลมกาสิฯ ตเมนํ ญาตกาทโย ทารุเตลาทีหิ สทฺธิํ สายํ สุสานํ เนตฺวา สุสานโคปิกาย ‘‘อิมํ ฌาเปหี’’ติ ภติํ ทตฺวา นิยฺยาเทตฺวา ปกฺกมิํสุฯ สา ตสฺสา ปารุตวตฺถํ อปเนตฺวา ตํมุหุตฺตมตํ ปีณิตปีณิตํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ทิสฺวา, ‘‘อิมํ อยฺยสฺส ทสฺเสตุํ ปติรูปํ อารมฺมณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, เอวรูปํ นาม อารมฺมณํ อตฺถิ, โอโลเกถ อยฺยา’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ปารุปนํ นีหราเปตฺวา ปาทตลโต ยาว เกสคฺคา โอโลเกตฺวา ‘‘อติปีณิตเมตํ รูปํ สุวณฺณวณฺณํ อคฺคิมฺหิ นํ ปกฺขิปิตฺวา มหาชาลาหิ คหิตมตฺตกาเล มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ วตฺวา สกฏฺฐานเมว คนฺตฺวา นิสีทิฯ สา ตถา กตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิฯ เถโร คนฺตฺวา โอโลเกสิฯ ชาลาย ปหฏปหฏฏฺฐานํ กพรคาวิยา วิย สรีรวณฺณํ อโหสิ, ปาทา นมิตฺวา โอลมฺพิํสุ, หตฺถา ปฏิกุฏิํสุ, อูรุนลาฏํ นิจฺจมฺมํ อโหสิ ฯ เถโร ‘‘อิทํ สรีรํ อิทาเนว โอโลเกนฺตานํ อปริยนฺตกรํ หุตฺวา อิทาเนว ขยํ ปตฺตํ วยํ ปตฺต’’นฺติ รตฺติฏฺฐานํ คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา ขยวยํ สมฺปสฺสมาโน –

‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติฯ (ที. นิ. 2.221, 272; สํ. นิ. 1.186; 2.143; ชา. 1.1.95) –

คาถํ วตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

ตสฺมิํ อรหตฺตํ ปตฺเต สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จาริกํ จรมาโน เสตพฺยํ คนฺตฺวา สิํสปาวนํ ปาวิสิฯ จูฬกาฬสฺส ภริยาโย ‘‘สตฺถา กิร อนุปฺปตฺโต สิํสปาวน’’นฺติ สุตฺวา ‘‘อมฺหากํ สามิกํ คณฺหิสฺสามา’’ติ เปเสตฺวา สตฺถารํ นิมนฺตาเปสุํฯ พุทฺธานํ ปน อปริจิณฺณฏฺฐาเน อาสนปญฺญตฺติํ อาจิกฺขนฺเตน เอเกน ภิกฺขุนา ปฐมตรํ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ

พุทฺธานญฺหิ มชฺฌิมฏฺฐาเน อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ตสฺส ทกฺขิณโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส, วามโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส, ตโต ปฏฺฐาย อุโภสุ ปสฺเสสุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาสนํ ปญฺญาเปตพฺพํ โหติฯ ตสฺมา มหากาฬตฺเถโร จีวรปารุปนฏฺฐาเน ฐตฺวา, ‘‘จูฬกาฬ, ตฺวํ ปุรโต คนฺตฺวา อาสนปญฺญตฺติํ อาจิกฺขา’’ติ จูฬกาฬํ เปเสสิฯ ตสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย เคหชนา เตน สทฺธิํ ปริหาสํ กโรนฺตา นีจาสนานิ สงฺฆตฺเถรสฺส โกฏิยํ อตฺถรนฺติ, อุจฺจาสนานิ สงฺฆนวกสฺส โกฏิยํฯ อิตโร ‘‘มา เอวํ กโรถ, นีจาสนานิ อุปริ มา ปญฺญาเปถ, อุจฺจาสนานิ อุปริ ปญฺญาเปถ, นีจาสนานิ เหฏฺฐา’’ติ อาหฯ อิตฺถิโย ตสฺส วจนํ อสุณนฺติโย วิย ‘‘ตฺวํ กิํ กโรนฺโต วิจรสิ, กิํ ตว อาสนานิ ปญฺญาเปตุํ น วฏฺฏติ, ตฺวํ กํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิโต, เกน ปพฺพชิโตสิ, กสฺมา อิธาคโตสี’’ติ วตฺวา นิวาสนปารุปนํ อจฺฉินฺทิตฺวา เสตกานิ นิวาเสตฺวา สีเส จ มาลาจุมฺพุฏกํ ฐเปตฺวา, ‘‘คจฺฉ สตฺถารํ อาเนหิ, มยํ อาสนานิ ปญฺญาเปสฺสามา’’ติ ปหิณิํสุฯ น จิรํ ภิกฺขุภาเว ฐตฺวา อวสฺสิโกว อุปฺปพฺพชิตตฺตา ลชฺชิตุํ น ชานาติ, ตสฺมา โส เตน อากปฺเปน นิราสงฺโกว คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ อาทาย อาคโตฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปน ภตฺตกิจฺจาวสาเน มหากาฬสฺส ภริยาโย ‘‘อิมาหิ อตฺตโน สามิโก คหิโต, มยมฺปิ อมฺหากํ สามิกํ คณฺหิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ นิมนฺตยิํสุฯ ตทา ปน อาสนปญฺญาปนตฺถํ อญฺโญ ภิกฺขุ อคมาสิฯ ตา ตสฺมิํ ขเณ โอกาสํ อลภิตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ อทํสุฯ จูฬกาฬสฺส ปน ทฺเว ภริยาโย, มชฺฌิมกาฬสฺส จตสฺโส, มหากาฬสฺส ปน อฏฺฐฯ ภิกฺขูปิ ภตฺตกิจฺจํ กาตุกามา นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจมกํสุ, พหิ คนฺตุกามา อุฏฺฐาย อคมํสุฯ สตฺถา ปน นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กริฯ ตสฺส ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ตา อิตฺถิโย, ‘‘ภนฺเต, มหากาโฬ อมฺหากํ อนุโมทนํ กตฺวา อาคจฺฉิสฺสติ, ตุมฺเห ปุรโต คจฺฉถา’’ติ วทิํสุฯ สตฺถา ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ปุรโต อคมาสิฯ คามทฺวารํ ปตฺวา ภิกฺขู อุชฺฌายิํสุ ‘‘กิํ นาเมตํ สตฺถารา กตํ, ญตฺวา นุ โข กตํ, อุทาหุ อชานิตฺวาฯ หิยฺโย จูฬกาฬสฺส ปุรโต คตตฺตา ปพฺพชฺชนฺตราโย ชาโต, อชฺช อญฺญสฺส ปุรโต คตตฺตา อนฺตราโย นาโหสิฯ อิทานิ มหากาฬํ ฐเปตฺวา อาคโต, สีลวา โข ปน ภิกฺขุ อาจารสมฺปนฺโน, กริสฺสติ นุ โข ตสฺส ปพฺพชฺชนฺตราย’’นฺติฯ

สตฺถา เตสํ วจนํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา ฐิโต ‘‘กิํ กเถถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิ ฯ เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ‘‘กิํ ปน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, จูฬกาฬํ วิย มหากาฬํ สลฺลกฺเขถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ฯ ตสฺส หิ ทฺเว ปชาปติโย, อิมสฺส อฏฺฐฯ ‘‘อฏฺฐหิ ปริกฺขิปิตฺวา คหิโต กิํ กริสฺสติ, ภนฺเต’’ติ? สตฺถา ‘‘มา, ภิกฺขเว, เอวํ อวจุตฺถ, จูฬกาโฬ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย สุภารมฺมณพหุโล วิหรติ, ปปาเต ฐิโต ทุพฺพลรุกฺขสทิโสฯ มยฺหํ ปน ปุตฺโต มหากาโฬ อสุภานุปสฺสี วิหรติ, ฆนเสลปพฺพโต วิย อจโล’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[7]

‘‘สุภานุปสฺสิํ วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ อสํวุตํ;

โภชนมฺหิ จามตฺตญฺญุํ, กุสีตํ หีนวีริยํ;

ตํ เว ปสหติ มาโร, วาโต รุกฺขํว ทุพฺพลํฯ

[8]

‘‘อสุภานุปสฺสิํ วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ;

โภชนมฺหิ จ มตฺตญฺญุํ, สทฺธํ อารทฺธวีริยํ;

ตํ เว นปฺปสหตี มาโร, วาโต เสลํว ปพฺพต’’นฺติฯ

ตตฺถ สุภานุปสฺสิํ วิหรนฺตนฺติ สุตํ อนุปสฺสนฺตํ, อิฏฺฐารมฺมเณ มานสํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหรนฺตนฺติ อตฺโถฯ โย หิ ปุคฺคโล นิมิตฺตคฺคาหํ อนุพฺยญฺชนคฺคาหํ คณฺหนฺโต ‘‘นขา โสภนา’’ติ คณฺหาติ, ‘‘องฺคุลิโย โสภนา’’ติ คณฺหาติ, ‘‘หตฺถปาทา, ชงฺฆา, อูรุ, กฏิ, อุทรํ, ถนา, คีวา, โอฏฺฐา, ทนฺตา, มุขํ, นาสา, อกฺขีนิ, กณฺณา, ภมุกา, นลาฏํ, เกสา, โสภนา’’ติ คณฺหาติ, ‘‘เกสา, โลมา, นขา, ทนฺตา, ตโจ, โสภนา’’ติ คณฺหาติ, วณฺโณ สุโภ, สณฺฐานํ สุภนฺติ, อยํ สุภานุปสฺสี นามฯ เอวํ ตํ สุภานุปสฺสิํ วิหรนฺตํฯ อินฺทฺริเยสูติ จกฺขาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุฯ อสํวุตนฺติ จกฺขุทฺวาราทีนิ อรกฺขนฺตํฯ ปริเยสนมตฺตา ปฏิคฺคหณมตฺตา ปริโภคมตฺตาติ อิมิสฺสา มตฺตาย อชานนโต โภชนมฺหิ จามตฺตญฺญุํฯ อปิจ ปจฺจเวกฺขณมตฺตา วิสฺสชฺชนมตฺตาติ อิมิสฺสาปิ มตฺตาย อชานนโต อมตฺตญฺญุํ, อิทํ โภชนํ ธมฺมิกํ, อิทํ อธมฺมิกนฺติปิ อชานนฺตํฯ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺกวสิตาย กุสีตํฯ หีนวีริยนฺติ นิพฺพีริยํ จตูสุ อิริยาปเถสุ วีริยกรณรหิตํฯ ปสหตีติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติฯ วาโต รุกฺขํว ทุพฺพลนฺติ พลววาโต ฉินฺนปปาเต ชาตํ ทุพฺพลรุกฺขํ วิยฯ

ยถา หิ โส วาโต ตสฺส ทุพฺพลรุกฺขสฺส ปุปฺผผลปลฺลวาทีนิปิ ปาเตติ, ขุทฺทกสาขาปิ ภญฺชติ, มหาสาขาปิ ภญฺชติ, สมูลกมฺปิ ตํ รุกฺขํ อุปฺปาเฏตฺวา อุทฺธํมูลํ อโธสาขํ กตฺวา คจฺฉติ, เอวเมว เอวรูปํ ปุคฺคลํ อนฺโต อุปฺปนฺโน กิเลสมาโร ปสหติ, พลววาโต ทุพฺพลรุกฺขสฺส ปุปฺผผลปลฺลวาทิปาตนํ วิย ขุทฺทานุขุทฺทกาปตฺติอาปชฺชนมฺปิ กโรติ, ขุทฺทกสาขาภญฺชนํ วิย นิสฺสคฺคิยาทิอาปตฺติอาปชฺชนมฺปิ กโรติ, มหาสาขาภญฺชนํ วิย เตรสสงฺฆาทิเสสาปตฺติอาปชฺชนมฺปิ กโรติ, อุปฺปาเฏตฺวา อุทฺธํ, มูลกํ เหฏฺฐาสาขํ กตฺวา ปาตนํ วิย ปาราชิกาปตฺติอาปชฺชนมฺปิ กโรติ, สฺวากฺขาตสาสนา นีหริตฺวา กติปาเหเนว คิหิภาวํ ปาเปตีติ เอวํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ กิเลสมาโร อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ อตฺโถฯ

อสุภานุปสฺสินฺติ ทสสุ อสุเภสุ อญฺญตรํ อสุภํ ปสฺสนฺตํ ปฏิกูลมนสิกาเร ยุตฺตํ เกเส อสุภโต ปสฺสนฺตํ โลเม นเข ทนฺเต ตจํ วณฺณํ สณฺฐานํ อสุภโต ปสฺสนฺตํฯ อินฺทฺริเยสูติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุฯ สุสํวุตนฺติ นิมิตฺตาทิคฺคาหรหิตํ ปิหิตทฺวารํฯ อมตฺตญฺญุตาปฏิกฺเขเปน โภชนมฺหิ จ มตฺตญฺญุํฯ สทฺธนฺติ กมฺมสฺส เจว ผลสฺส จ สทฺทหนลกฺขณาย โลกิกาย สทฺธาย เจว ตีสุ วตฺถูสุ อเวจฺจปฺปสาทสงฺขาตาย โลกุตฺตรสทฺธาย จ สมนฺนาคตํฯ อารทฺธวีริยนฺติ ปคฺคหิตวีริยํ ปริปุณฺณวีริยํฯ ตํ เวติ เอวรูปํ ตํ ปุคฺคลํ ยถา ทุพฺพลวาโต สณิกํ ปหรนฺโต เอกคฺฆนํ เสลํ จาเลตุํ น สกฺโกติ, ตถา อพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชมาโนปิ ทุพฺพลกิเลสมาโร นปฺปสหติ, โขเภตุํ วา จาเลตุํ วา น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ

ตาปิ โข ตสฺส ปุราณทุติยิกาโย เถรํ ปริวาเรตฺวา ‘‘ตฺวํ กํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิโต, อิทานิ คิหี ภวิสฺสสิ น ภวิสฺสสี’’ติอาทีนิ วตฺวา กาสาวํ นีหริตุกามา อเหสุํฯ เถโร ตาสํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา นิสินฺนาสนา วุฏฺฐาย อิทฺธิยา อุปฺปตฺติตฺวา กูฏาคารกณฺณิกํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา สตฺถริ คาถา ปริโยสาเปนฺเตเยว สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ อภิตฺถวนฺโต อากาสโต โอตริตฺวา ตถาคตสฺส ปาเท วนฺทิฯ

คาถาปริโยสาเน สมฺปตฺตภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีสุ ปติฏฺฐหิํสูติฯ

มหากาฬตฺเถรวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. เทวทตฺตวตฺถุ

อนิกฺกสาโวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราชคเห เทวทตฺตสฺส กาสาวลาภํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย ทฺเว อคฺคสาวกา ปญฺจสเต ปญฺจสเต อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเร อาทาย สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา วนฺทิตฺวา เชตวนโต ราชคหํ อคมํสุฯ ราชคหวาสิโน ทฺเวปิ ตโยปิ พหูปิ เอกโต หุตฺวา อาคนฺตุกทานํ อทํสุฯ อเถกทิวสํ อายสฺมา สาริปุตฺโต อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘อุปาสกา เอโก สยํ ทานํ เทติ, ปรํ น สมาทเปติ, โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน โภคสมฺปทํ ลภติ, โน ปริวารสมฺปทํฯ เอโก สยํ น เทติ, ปรํ สมาทเปติ, โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ปริวารสมฺปทํ ลภติ, โน โภคสมฺปทํฯ เอโก สยมฺปิ น เทติ, ปรมฺปิ น สมาทเปติ, โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน กญฺชิกมตฺตมฺปิ กุจฺฉิปูรํ น ลภติ, อนาโถ โหติ นิปฺปจฺจโยฯ เอโก สยมฺปิ เทติ, ปรมฺปิ สมาทเปติ, โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อตฺตภาวสเตปิ อตฺตภาวสหสฺเสปิ อตฺตภาวสตสหสฺเสปิ โภคสมฺปทญฺเจว ปริวารสมฺปทญฺจ ลภตี’’ติ เอวํ ธมฺมํ เทเสสิฯ

ตเมโก ปณฺฑิตปุริโส ธมฺมํ สุตฺวา ‘‘อจฺฉริยา วต โภ, อพฺภุตา วต โภ ธมฺมเทสนา, สุการณํ กถิตํ, มยา อิมาสํ ทฺวินฺนํ สมฺปตฺตีนํ นิปฺผาทกํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘ภนฺเต, สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ เถรํ นิมนฺเตสิฯ ‘‘กิตฺตเกหิ เต ภิกฺขูหิ อตฺโถ อุปาสกา’’ติฯ ‘‘กิตฺตกา ปน โว, ภนฺเต, ปริวารา’’ติ? ‘‘สหสฺสมตฺตา อุปาสกา’’ติฯ ‘‘สพฺเพหิ สทฺธิํเยว สฺเว ภิกฺขํ คณฺหถ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เถโร อธิวาเสสิ’’ฯ อุปาสโก นครวีถิยํ จรนฺโต – ‘‘อมฺมา, ตาตา, มยา ภิกฺขุสหสฺสํ นิมนฺติตํ, ตุมฺเห กิตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขํ ทาตุํ สกฺขิสฺสถ, ตุมฺเห กิตฺตกาน’’นฺติ สมาทเปสิฯ มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน ปโหนกนิยาเมน – ‘‘มยํ ทสนฺนํ ทสฺสาม, มยํ วีสติยา, มยํ สตสฺสา’’ติ อาหํสุฯ อุปาสโก – ‘‘เตน หิ เอกสฺมิํ ฐาเน สมาคมํ กตฺวา เอกโตว ปริวิสิสฺสาม , สพฺเพ ติลตณฺฑุลสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ สมาหรถา’’ติ เอกสฺมิํ ฐาเน สมาหราเปสิฯ